TEFSIRI NË KOHËN E SAHABËVE


Allahu xh.sh. i zbriti Kur’anin famëlartë të Dërguarit të Tij, udhëzim të qartë dhe dritë e cila do t’i ndriçojë rrugët e njerëzimit deri në Ditën e Gjykimit.
I Plotfuqishmi e urdhëroi të dërguarin e Tij që këtë Kur’an t’ua sqaronte shokëve dhe ymetit të tij, kur i thotë:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ “…Ty ta zbritëm këtë Kur’an, t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre, me shpresë se do ta studiojnë” (En-Nahl, 44), dhe
يَاأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسَِ “O ti i dërguar! Komunikoje atë që t’u zbrit prej Zotiti tënd, e nëse nuk e bën (kumtimin në tërësi), atëherë nuk e ke kryer misionin (revelatën). Allahu të garanton mbrojtjen prej njerëzve (prej armiqve).” (El-Maide, 67).
Dhe vërtet i Dërguari i Allahut e zbatoi në praktikë dhe iu përmbajt besnikërisht këtij urdhri hyjnor. Ai e pranoi shpalljen hyjnore për plot 23 vjet, dhe ishte shumë i vëmendshëm që, çdo paqartësi që paraqitej aty-këtu rreth kuptimit të drejtë të ndonjë fjale a ajeti, t’ua sqaronte ashabëve të tij menjëherë. Ashabëve ua sqaroi kuptimet e Kur’anit aq sa ata kishin nevojë, në të shumtën e rasteve disa paqartësi rreth kuptimit të ndonjë ajeti. Kjo pra nuk nënkupton se Muhammedi a.s. e sqaroi dhe e komentoi tërë Kur’anin, por e sqaroi vetëm atë që ishte e nevojshme për t’u kuptuar, dispozita të cilat pastaj ashabët i jetësonin në praktikën e tyre të përditshme.
Ashabët e Resulullahit ishin njerëzit më të privilegjuar e më të zgjedhur të këtij Ymeti, meqenëse patën rastin ta shoqëronin njeriun më të madh të njerëzimit- Muhammedin a.s., të cilin Allahu xh.sh. e dërgoi udhëzues dhe mëshirë për botën mbarë.

I Lartmadhërishmi, i ka lavdëruar ashabët e Resulullahut s.a.v.s. në Kur’an kur thotë:
مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ
“Muhammedi është i dërguar i Allahut, e ata që janë me të (ashabët) janë të ashpër kundër jobesimtarëve, janë të mëshirshëm ndërmjet vete…” (El-Fet-h, 29), dhe:
كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ
“Ju jeni populli më i dobishëm, i ardhur për të mirën e njerëzve, të urdhëroni për të mirë, të ndaloni nga veprat e këqija dhe të besoni Allahun.” , (Ali Imran, 110)

Kurse i Dërguari i Allahut për shokët e vet ka thënë: “Mos i shani ashabët e mi, mos i shani ashabët e mi, se për Atë në Dorën e të Cilit është jeta ime, nëse ndonjë prej jush do të jepte (shpenzonte) sasi të arit sa kodra e Uhudit, nuk do të arrinte mirësinë e ndonjërit prej tyre, madje as sa gysmën e tyre.”[1]

S’ka dyshim që ashabët e Pejgamberit a.s. përgjithësisht i kuptonin të shumtën e ajeteve kuranore dhe dispozitat që dilnin nga këto ajete, megjithëse kur është fjala për kuptimin e përpiktë të disa çështjeve të fshehta kuptimore, ata kishin nevojë për sqarime shtesë dhe më të hollësishme, për se drejtoheshin menjëherë tek i Dërguari i Allahut. Atyre nuk u mjaftonte vetëm të kuptonin fjalët e Kur’anit, sepse, siç dihet, fjalët kuranore në kontekste të ndryshme, po ashtu japin shpjegime dhe kuptime të ndryshme.
Madje në lidhje me këtë, librat e tefsirit dhe ata të shkencave kuranore, kanë regjistruar mospajtime në mendimet e dijetarëve.
Kështu shohim se Ibni Halduni në “Mukaddimen” e tij thotë: “Kur’ani zbriti në gjuhën e arabëve, në formën e retorikës së tyre, kështu që të gjithë ata i kuptonin dhe i dinin kuptimet e fjalëve dhe mënyrat e konstruksionit të tyre”[2]
Ky mendim i Ibni Haldunit mendojmë që është vlerësim tepër i lirë dhe i papeshuar mirë, sepse nuk ishin të gjithë ashabët në të njëjtin nivel të dijes dhe të të kuptuarit të gjuhës së Kur’anit. A nuk i kanë regjistruar librat fjalët e Omerit r.a., të cilat i transmeton Ebu Abide në “El-Fedail” nga Enesi r.a. tek thotë: Një ditë, derisa Omeri r.a. ishte në minber duke lexuar ajetin e 31 të kaptinës Abese: “ Ve fakiheten ve ebba” – “Dhe pemë e kullosa”, tha: fjalën “fakiheten”-“pemë” po e kuptojmë, po a thua ç’kuptim ka fjala “ebba”?!
Atëherë Omeri iu kthye vetvetes duke thënë: “Vërtet kjo është ngarkesë për ty, o Omer.”[3]
Pastaj është edhe në një rast tjetër, të cilin e ka regjistruar po ashtu Ebu Abide nëpërmjet Muxhahidit e ky nga Ibni Abbasi, të ketë thënë: “Nuk e dija kuptimin e fjalës “Fatir” në ajetin (Fatiru-s-semavati vel erd…)- (Esh-Shura, 11), derisa nuk erdhën dy beduinë tek unë për t’ua dhënë një fetva, të cilët po grindeshin rreth pronësisë së një pusi me ujë. Njëri prej tyre thoshte: “Ene fetartuha”- “Unë ia kam filluar i pari”, ndërsa tjetri thoshte: “Ene ibtede’tuha”- “Unë ia kam filluar i pari”.[4]
Nëse Omeri r.a. nuk e dinte kuptimin e fjalës “ebba”, kurse komentatori më i famshëm i Kur’anit, Ibni Abbasi, nuk e dinte kuptimin e fjalës “Fatir”, atëherë ashabët e tjerë sigurisht që kanë pasur edhe më shumë paqartësi të tilla, prandaj mund të themi edhe një herë se fjalët e Ibni Haldunit, duken pa vend dhe mendime tepër të lira, në lidhje me të kuptuarit e Kur’anit nga ashabët.
Ja se ç’mendim të kundërt me Ibni Haldunin ka dhënë Ibni Kutejbe, i cili jetoi me shekuj para Ibni Haldunit: “Arabët nuk janë të njëjtë në të kuptuarit e fjalëve të paqarta dhe me kuptime të shumta të Kur’anit, por dikush prej tyre është më i ngritur se tjetri, dhe si të tillë e plotësojnë njëri-tjetrin”
BURIMET E TEFSIRIT NË KOHËN E SAHABËVE Në kohën e ashabëve, me të cilën nënkuptohet koha pas vdekjes së Resulullahut s..a.v.s., burime të Tefsirit ishin:

1. Kur’ani fisnik
2. Syneti (Hadithi) i Pejgamberit a.s.
3. Fjalët e ashabëve nga ixhtihadi i tyre personal, dhe
4. Transmetimet nga pjesëtarë të “Ehli Kitab-it” që kishin pranuar Islamin

VEÇORITË E TEFSIRIT NË KOHËN E SAHABËVE Tefsiri në kohën e ashabëve dallohej me disa veçori ndër të cilat dijetarët kanë numëruar:

- Në kohën e ashabëve, Kur’ani nuk është komentuar në tërësi, por është komentuar vetëm ajo që ishte më e vështirë për t’u kuptuar. Atyre u mjaftonte kuptimi i përgjithësuar rreth ndonjë dispozite pa hyrë në detaje më të hollësishme. Shembull të tillë kemi rastin e Omerit r.a. të cilin e kemi cekur më parë rreth kuptimit të fjalës “ebba”- “kullosa”. Ai konsideroi se të zgjeruarit në njohjen më të thellë të kuptimit të kësaj fjale ishte ngarkesë për të, prandaj i mjaftoi të kuptonte se fjala ishte për një mirësi prej mirësive të shumta të Allahut xh.sh. ndaj njeriut.
- Në mesin e sahabëve kishte shumë pak mospajtime në të kuptuarit e domethënieve të Kur’anit, sepse shumica prej tyre ishin njohës shumë të mirë të gjuhës së pastër arabe. Po ashtu në mesin e tyre nuk kishte kurrfarë zilie a xhelozie nëse ndonjëri ishte më i ditur se tjetri në ndonjë çështje të caktuar fetare. Ata mendimin e tjetrit e pranonin pa hezitim, kur u flente në zemër
- Tefsiri si shkencë e veçantë, nuk ishte mbledhur e as shkruar, por përcillej në formë gojore si në formë të haditheve nga Resulullahu s.a.v.s.
- Ashabët shumë pak u drejtoheshin pjesëtarëve të “Ehli Kitab-it” për ndonjë sqarim nga librat e tyre të shenjtë[5], por, edhe kur merrnin diçka prej tyre, ishin shumë të vëmendshëm që ai transmetim të ishte në përputhshmëri me Kur’anin dhe Synetin.
Ata gjithmonë në mendje kishin fjalët e Resulullahut rret këtyre tregimeve israilite, kur i kishte porositur ashabët: “Mos u besoni e as mos i përgënjeshtroni çifutët, por thoni Ne besojmë në Allahun dhe në atë që na është zbritur”
- Mendimet e sahabëve reth ndonjë dispozite juridike ishin më tepër mendime kolektive (ixhma’ë) të dala nga konsultimi i ndërsjellë sesa mendime individuale. Bejheki në Sunenin e tij ka regjistrua fjalët e Mejmun bin Mehranit të ketë thënë: “Nëse Ebu Bekrit i paraqitej ndonjë çështje për ta zgjedhur, shikonte së pari në mos gjente zgjidhje në Kur’an, nëse jo, atëherë shikonte në hadithet e Resulullahut, e nëse as këtu nuk gjente atë përgjigje, atëherë i konsultonte ashabët e tjerë dhe i pyeste: A mos dini nëse Resulullahu e ka zgjidhur ndonjëherë këtë çështje. Ndodhte që dikush t’i thoshte se po, i Dërguari i Allahut ka vepruar në këtë rast kështu e kështu, dhe ai menjëherë e pranonte atë zgjedhje si të kryer, e nëse përgjigjja ishte negative, atëherë ai mblidhte sahabët më të mëdhenj e më të ditur dhe i konsultonte lidhur me atë çështje. Vetëm pasi e merrnin vendimin së bashku, atëherë gjykonte.[6]
Të njëjtin veprim e bënte edhe Omeri r.a. në kohën e sundimit të tij
VLEFSHMËRIA DISPOZITIVE E TRANSMETIMEVE NGA ASHABËT Dijetarët islam, pa dallim, pajtohen rreth faktit se pas Resulullahut s.a.v.s, më meritorët dhe më të denjët për të komentuar Kur’anin fisnik ishin ashabët e tij. Kjo nga shkaku se ata ishin dëshmitarë të drejtëpërdrejtë të Shpalljes hyjnore, dhe në të shumtën e rasteve dinin edhe shkakun e zbritjes së ajeteve kuranore. Arsyeja tjetër e besueshmërisë së transmetimeve nga ata ishte se ata, kurrë nuk jepnin ndonjë komentim pa pasur mbështetje në Kur’an ose Sunnet. Janë të njohura mendimet e tyre të shprehura reth komentimeve të ajeteve kuranore, në çka ishin shumë të kujdesshëm që sa më shumë t’i iknin mendimeve të tyre personale. Një gjë e tillë erdhi në shprehje, vetëm pasi tokat islame u zgjeruan në atë masë, që sahabët u desh të shpërnguleshin gjthandej, që njerëzve t’ua shpjegonin Islamin burimor.
Megjithatë në mesin e dijetarëve hasim mospajtime dhe mendime të ndryshme rreth hukmit të transmetimit nga sahabiu, të nxjerrë nga ixhtihadi i tyre personal.
Grupi i parë shkon nga ajo se transmetimet e ashabëve nga ixhtihadi i tyre personal e kanë gradën:”Mevkuf”, që do të thotë se ai është mendim i tij i lirë, dhe meqenëse nuk është fjalë e dëgjuar nga Resulullahu s.a.v.s., ai mendim mund të jetë i saktë ose jo i saktë.
Kurse grupi i dytë shkojnë nga fakti se komentimet personale të ashabëve janë argumente të pakontestueshme, duke u mbështetur na atë se ata ishin njerëzit më të afërt me Pejgamberin a.s., ishin njerëz të dashur tek Allahu xh.sh., ishin pjesëmarrës të betejave më të lavdishme të historisë islame, por në të njëjtën kohë, mendjet e tyre ishin të ndritura dhe shumë herë të inspiruara nga nektari hyjnor, siç ishte rasti i Omerit r.a., propozimet e të cilit, i kishte pëlqyer edhe vetë i Plotfuqishmi, duke sjellë edhe ajete dispozita siç ishte rasti i robërve të Bedrit, i mbulesës së grave të Resulullahuts.a.v.s, dhe marrja e “Mekami Ibrahim”, si vendfalje.
Në lidhje me këtë Hakimi në “Mestedrekun” e tij thotë: “Le ta dijë çdo studjues i hadithit se tefsiri (komentimi) i sahabiut i cili ka qenë dëshmitar i Shpalljes, sipas kritereve të dy dijetarët (aludon në Buhariun dhe Muslimin) e ka gradën (shkallën) e hadithit “musned.”[7]
Për të qartësuar këto pozicione mund të konkludojmë se:
- Komentimi i sahabiut e ka gradën “merfu’ë” vetëm nëse ai transmetim ndërlidhet me ndonjë shkak të zbritjes së ndonjë ajeti të caktuar, ose ai komentim në të cilin komenti i lirë nuk zë vend, ndërsa në atë komentim që shfaqet edhe mendimi i tij, bazuar në ixhtihad, pa e mbështetur atë mendim në ndonjë nga thëniet e Pejgamberit a.s., atëherë ai komentim i tij i nënshtrohet mundësisë së të qenit mendim i saktë ose jo.
- Komentimi personal i ndonjë sahabiu, ka një gradë të veçantë respekti, nëse ai nuk del jashtë kornizave kuranore ose të Synetit, sidomos nëse ka të bëjë me ndonjë komentim gjuhësor, sepse ashabët vërtet ishin njerëzit më të aftë për gjuhën në të cilën kishte zbritur Kur’ani. Shembull më të mirë për këtë kemi Ibn Abbasin, i cili shquhej me diturine e tij të thellë kur shumë fjalëve kuranore, u gjente mbështetje edhe në poezinë arabe.
- Ndërsa sa i përket vlerës së tefsirit të sahabiut do të sjellim mendimin e Ibn Tejmijes i cili thotë: “Nëse dikush pyet se cila mënyrë e komentimit është më e mira, atëherë përgjigjja është: Rruga dhe mënyra më e saktë është të komentuarit e Kur’anit me Kur’an, sepse çka ka mbetur e paqartë në ndonjë ajet, është sqaruar në një ajet tjetër, çka ka mbetur sqarim i shkurtër në një vend, është sqaruar më gjerësisht në një vend tjetër. Nëse në Kur’an nuk gjen më ajete të tilla sqaruese, atëherë ktheju Synetit (hadithit) sepse ai është sqaruesi më i mirë i Kur’anit. Madje në lidhje me këtë, imam Shafiu ka thënë: “Çdo gjë me të cilën ka gjykuar i Dërguari a.s., është nga ajo që ai e ka kuptuar prej Kur’anit”. Pastaj nëse në Kur’an dhe Synet nuk gjejmë komentim në lidhje me ndonjë çështje, atëherë kthehemi tek fjalët e ashabëve, sepse këta, pas dy burimeve të para, ishin njohësit më të mirë lidhur me çështjet e Librit të Allahut, sidomos dijetarët dhe më të mëdhenjtë prej tyre.”[8]
MUFESIRËT MË TË NJOHUR NGA ASHABËT Pa dyshim, ashabët ishin njerëzit më fatlum të këtij ymeti, sepse patën rastin të shoqëroheshin me të Dërguarin e Allahut dhe të merrnin për çdo ditë nga burimi i nektarit profetik, kështu që në mesin e tyre disa u shquan për aftësitë dhe afinitetet e tyre të pashoqe, në lidhje me disa nga komentimet e Librit të Allahut.

Imam Sujutiu në lidhje me këtë, thotë: “Për afinitetin për tefsir u shquan dhjetë prej ashabëve: 4 hulefai rrashidinët: Ebu Bekri, Omeri, Othmani dhe Aliu, pastaj Abdullah ibn Abbasi, Abdullah ibn Mes’udi, Ubejj bin Ka’bi, Zejd bin Thabiti, Ebu Musa el-Esh’ariu dhe Abdullah ibn Zubejri.” [9]
Sa u përket transmetimeve nga këta të dhjetë, shohim se transmetimet nga Ebu Bekri, Omeri dhe Othmani r.a., janë më të pakta në krahasim me të tjerët, kjo sigurisht për shkak të vdekjes së tyre më të hershme, d.t.th. jo aq shumë vjet pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s.. Transmetimet e pakta nga këta të tre lidhen edhe me faktin se njerëzit në kohën e tyre ishin në përgjithësi njohës të mirë të dispozitave të Librit të Allahut, po edhe për faktin se këta të tre patën barrën më të madhe të përgjegjësisë shtetërore mbi supet e tyre, pasi atyre iu besua udhëheqja e muslimanëve, kështu që nuk kishin kohë aq të mjaftueshme të merreshin me këto transmetime.
Prej hulefai rrashidinëve, në këtë mes, përjashtim bën vetëm Aliu r.a., sepse gjatë kohës së hilafetit të tij, njerëzit që përqafonin Islamin, ishin të shumtë dhe tokat islame ishin në zgjerim e sipër, kështu që ndihej nevojë e madhe që i pari i muslimanëve t’u jepte sqarime rreth disa komenteve të Librit të Allahut.
Është karakteristikë e kohës së sundimit të tij se tashmë po rritej edhe brezi i ri i fëmijëve të ashabëve, të cilët ishin të etshëm për njohuri të reja rreth Kur’anit famëlartë, kurse të kthyerit tek Aliu r.a. për këto sqarime ishte i arsyeshëm kur dihet se ai ishte rritur në shtëpinë e Pejgamberit a.s. dhe në shumë raste kishte qenë dëshmitar i drejtpërdrejtë i shpalljes që i zbriste Muhammedit a.s. .
Sa u përket të tjerëve nga këta të dhjetë, lirisht mund të konstatojmë se më të njohurit për transmetime janë Abdullah ibn Abbasi, Abdullah ibn Mes’udi dhe Ubejj bin Ka’bi, të cilët, nëse ua bashkojmë edhe Aliun r.a., kanë më së shumti transmetime nga lëmi i tefsirit.
Tre të tjerët, Zejd bin Thabiti, Ebi Musa el-Esh’ariu dhe Abdullah ibn Zubejri, kanë më pak transmetime se katërshi i madh i lartpërmendur, kështu që do të përqendrohemi në ndriçimin e biografisë së këtyre katër më të njohurve, që njihen për më së shumti transmetime: Ibn Abbasit, Ibni Mes’udit, Aliut r.a. dhe Ubejj bin Ka’bit.
ABDULLAH IBN ABBAS r.a. – (vdiç 68 h.) Biografi e shkurtër Emri i tij i plotë është Abdullah ibn Abbas bin Abdul Muttalib bin Hashim el Kureshij el Hashimij.
U lind në Mekë 3 vjet para hixhretit. Që nga fëmijëria e tij e hershme ishte pranë ngrohtësisë së prehrit të Pejgamberit a.s., sigurisht nga fakti i lidhjes së ngushtë familjare, sepse ishin djem axhallarësh mes vetes.
Kur vdiq i Dërguari i Allahut, Ibni Abbasi kishte 13 vjet. Në kohën e hilafetit të Aliut r.a., mori postin e mëkëmbësit të Basrës, kurse pas vrasjes së tij, u kthye në Hixhaz. Vdiq në Taif në vitin 68. Ky vit i vdekjes merret si më i sigurt, ndonëse ka edhe historianë që mendojnë se ai vdiq në vitin 65 e disa në vitin 67.
Vlera dhe pozita e tij në dije Abdullah ibn Abbasi njihet me ofiqin “Terxhumanul Kur’an”-Komentator i Kur’anit”, pastaj me “Hibrul Ummeh”- “Ngjyra e Ymetit” dhe me tjetrin “Bahrul Ilmi”-“Det i diturisë”[10].
Pa dyshim ishte më i dijshmi dhe më i famshmi ndër ashabët sa i përket komentimit të Kur’anit, poezisë arabe dhe shkencave të tjera fetare.

U shoqërua me ashabët më të mëdhenj, prej të cilëve mësoi shumë nga hadithet e Pejgamberit, të cilat nuk kishte pasur rastin t’i dëgjonte prej tij.
Fjala e tij në komentim ishte fjala e fundit, sepse ishte vërtet një oqean i pafund i dijes në shumë lëmenj. E si të mos ishte kur i Dërguari i Allahut kishte bërë dua për të: “O Zot, bëje të dijshëm në çështjet e fesë dhe mësoja komentimin”, kurse në një rivajet tjetër: “… mësoja Librin”, e në një tjetër: “…dhuroji urtësinë”.[11] Në këtë drejtim, vërtet mbeti i pakrahasueshëm dhe i paarritshëm.
Ishte i dashur dhe tepër i respektuar nga të gjithë ashabët. Madje Omeri r.a. e mbante përherë pranë vetes dhe kishte besim të madh në dijen e tij të thellë në fe. Ai shpesh i thoshte: “Ti je më fytyrëndrituri prej të rinjve tanë, më i moralshmi prej tyre dhe më i dituri për librin e Allahut”, kurse ashabëve të mëdhenj për të u thoshte: “Ky është djalosh i pjekur, vërtet ka një gjuhë kureshtare, stil të të pyeturit dhe mendje të zgjuar”
Dëshmitë e ashabëve dhe të tabiinjve për dijen e tij Aliu r.a. për Ibni Abbasin dhe tefsirin e tij ka thënë: “Ibni Abbasi, sikur të vështronte në të fshehtën nëpërmjet një perdeje të tejdukshme”
Ibni Mes’udi për të ka thënë: “Ibni Abbasi është komentuesi më i mirë i Kur’anit” [12]
Ibni Abbasi rrëfen se si një ditë Omeri r.a. e kishte marrë pranë vetes në një tubim ku ishin veteranët e luftës së Bedrit, dhe, kur disa prej tyre e panë Ibni Abbasin aq të ri në mesin e tyre, u prekën dhe i thanë Omerit: Përse gjithnjë e merr këtë djalosh pranë vetes në tubimet tona, kur edhe ne kemi djem të moshës së tij, por ata nuk i lejon të marrin pjesë me ne?” Atëherë Omeri ua ktheu: “Sepse ky djalosh është ai që e njihni se çfarë është” (duke aluduar dijen dhe zgjuarsinë e tij).” Dhe kur një ditë tjetër, Omeri r.a. më ftoi në një tubim të tyre, e kuptova se më kishte ftuar vetëm që para tyre t’i demonstroja njohuritë e mia. Omeri r.a. u ngrit dhe i pyeti veteranët e luftës së Bedrit: “Ç’thoni për fjalët e Allahut “Idha xhae nasrullahi vel fet’h…”? deri në fund të kaptinës “En-Nasr”.
Disa prej tyre thanë: “Allahu na ka urdhëruar ta falënderojmë Atë dhe të kërkojmë falje prej tij (istigfar), pasi na mundësoi të ngadhënjejmë dhe ta çlirojmë Mekën”, kurse të tjerët heshtën. Atëherë Omeri r.a. m’u drejtua me fjalët:
- A mendon kështu edhe ti, Ibni Abbas?
- Jo, - ia ktheva unë.
- Po atëherë ç’thoni ju për këto fjalë të Allahut? – m’u drejtua prapë Omeri r.a.
- Ky është paralajmërim i vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., ia ktheva unë, sepse pas fitores dhe ngadhënjimit, ai urdhërohej ta madhëronte Zotin xh.sh. dhe të kërkonte falje prej Tij (në prag të vdekjes).
Atëherë Omeri u ngrit e tha: - As unë nuk di për komentim tjetër përveç këtij që thua ti, o Ibni Abbas”.
Tërë kjo tregon se vërtet Ibni Abbasi ishte i zgjuar, i mençur, por mbi të gjitha zemrën, shpirtin dhe mendjen e tij e kishte përfshirë mirësia e duasë së Pejgamberit a.s. kur ishte lutur për të: “O Zot, bëje të dijshëm në çështjet e fesë dhe mësoja komentimin.”
Nxënësi i tij, Muxhahidi, po ashtu njëri prej komentatorëve më të mëdhenj të Kur’anit nga gjenerata e tabiinjve, për të ka thënë: ”Kur komentonte diçka ai në fytyrën e tij do të shihje vetëm dritë”.
Muxhahidi thotë po ashtu: “Ibni Abbasi quhej “Bahrul Ilmi-Det i diturisë”, për shkak të diturisë së madhe e të thellë që posedonte”.

I është thënë Tavusit: Je dhënë pas shoqërimit të këtij djaloshi (d.t.th. pas Ibn Abbasit) dhe i ke lënë ashabët më të mëdhenj, kurse ai është përgjigjur: “Vërtet unë i kam parë me sytë e mi mbi 70 ashabë të Resulullahut s.a.v.s. kur në një ndenje të tyre nuk kanë rënë në ujdi rreth një çështjeje, atëherë janë kthyer dhe e kanë pranuar mendimin e Ibn Abbasit.” [13]

Disa nga komentimet e Ibn Abbasit në tefsir - Është pyetur Ibn Abbasi rreth ajeteve 27-29 të kaptinës “El-Kasas”:
قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَةَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّالِحِينَ. قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ. فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِه...ِ
“Ai (Shuajbi) tha: “Unë dëshiroj të të martoj ty me njërën prej këtyre dy vajzave të mia, me kusht që të më shërbesh tetë vjet, e nëse i plotëson dhjetë, ai është vullneti yt, e unë nuk dëshiroj të të rëndoj, e në dashtë Allahu, ti do të gjesh tek unë mirëkuptim. Ai (Musai) tha: “Kjo le të mbetet mes meje e teje, e cilindo prej afateve që do ta kryej, nuk do të ketë përgjegjësi për mua. Për këtë që po themi, Allahu është garantues. E kur Musai e kreu afatin dhe udhëtoi me familjen e vet…”, se cilin prej dy premtimeve e ka mbajtur Musai a.s. kur Shuajbi a.s. i propozoi atij që të qëndronte e t’i shërbente, Ibn Abbasi qe përgjigjur: “E ka mbajtur premtimin më të madh dhe më të mirë (dhjetvjetëshin, shënim yni), sepse kur i Dërguari i Allahut premton, edhe e mban premtimin.”
- Transmeton Taberiu nga Ibn Abbasi të ketë thënë në lidhje me ajetin 59 të kaptinës “El-Bekare”:
فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنْ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ “…E Ne, për shkak se ata kundërshtuan, lëshuam nga qielli një dënim kundër atyre që ishin mizorë”,
“Sa herë është përmendur në Kur’an, fjala “Er-Rrixhsu” nënkupton ndëshkimin.”
- Po ashtu transmeton Taberiu nga Ibn Abbasi të ketë thënë në lidhje me ajetin 268 të kaptinës “El-Bekare”:
الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمْ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا “Djalli ju frikëson nga varfëria dhe ju urdhëron për të këqija, e Allahu ju premton falje (të mëkateve) e begati…”
“Në këtë ajet, dy gjëra janë prej Allahut e dy prej shejtanit. Shejtani ju frikëson me varfëri dhe ju thotë: Mos e shpenzo pasurinë tënde, por mbaje se ajo të duhet, dhe njëkohësisht ju urdhëron për punë të ndyra e të këqija, kurse Allahu ju premton falje (magfiret) pas këtyre mëkateve, dhe si shtesë të fisnikërisë së Tij, ju premton furnizim të përhershëm”.[14]

Rrugët e transmetimit nga Ibni Abbasi Meqenëse Ibni Abbasi ishte më i famshmi ndër ashabët në lëmin e Tefsirit, edhe transmetimet prej tij ishin të shumta, por me kalimin e kohës nën emrin e tij u trilluan aq shumë gjëra, saqë dijetarët u desh që të marrin masa të rrepta sigurie kur transmetonin diçka nga emri i Ibni Abbasit, sepse u përzien transmetimet e vërteta me ato të dobëta dhe të trilluara.
Dijetarët që u morën me shkencën e “Ilmul Xherhi vet’adili”, klasifikuan shumë qartë rrugën e transmetimeve nga Ibni Abbasi; disa prej të cilave janë të forta dhe të vërteta e disa të dobëta e të papranueshme.

Rrugët e pranueshme të transmetimeve nga Ibni Abbasi:

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Muavije bin Salihut nga Ali bin Ebi Talha e ky nga Ibn Abbasi.
Ka thënë Imam Ahmed ibn Hanbeli: “Në Egjipt gjendet një fletë e tefsirit të cilën e ka transmetuar Ali bin Ebi Talha, saqë, po të shkonte ndokush në Egjipt për të, nuk do të ishte e tepërt.”[15]
Në këtë rrugë transmetimi nga Ibni Abbasi është mbështetur edhe Buhariu në Sahihun e tij.
Po ashtu edhe Ibn Xheri et Taberiu ka shfrytëzuar me të madhe transmetimet nga Ibni Abbasi nëpërmjet kësaj vije transmetimi.

Me një fjalë, rruga më e saktë dhe më e pranuar nga Ibni Abbasi është kjo. Mjafton që dijetarët më eminentë, si Buhariu, Taberiu, Ibni Haxheri, Imam Ahmedi etj. janë mbështetur në transmetimet e kësaj rruge deri tek Ibni Abbasi.

2. Transmetimet nëpërmjet Kajs bin Muslimit nga Ata’ë bin Saibi, ky nga Seid bin Xhubejri e ky nga Ibn Abbasi.
Edhe kjo rrugë për nga saktësia e isnadeve është e pranuar sipas kritereve të Buhariut dhe të Muslimit.

3. Transmetimet nëpërmjet Ibn Is’hakut nga Muhammed bin Ebi Muhammed, shërbëtor i familjes së Zejd bin Thabitit, ky nga Ikrime ose nga Seid bin Xhubejri e ky nga Ibn Abasi.
Edhe kjo rrugë transmetimi, vargun e transmetuesve e ka të shëndoshë, dhe e kanë shfrytëzuar Taberiu dhe Ibn Ebi Hatemi.

Rrugët e dobëta dhe ato të papranueshme të transmetimit nga Ibn Abbasi:

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Abdullah bin Xhurejxhit e ky nga Ibn Abbasi. Në të ka transmetime të shëndosha, po edhe të dobëta, pa kurrfarë klasifikimi.

2. Transmetimet nga Dahhak bin Mezahimi e ky nga Ibni Abbasi. Edhe kjo rrugë ka shkëputje në isnad dhe është e papranueshme.

3. Transmetimet nga Atije el Avfi e ky nga Ibn Abbasi. Edhe kjo rrugë konsiderohet e dobët dhe e papranueshme.

4. Rruga e transmetimit nëpërmjet Muhammed bin Saib el Kelbiut nga Ebi Salihu e ky nga Ibni Abbasi, është padyshim vija më e dobëta dhe më e papranueshmja.

Zaten edhe tefsiri që i është mveshur Ibni Abbasit e të cilin e ka mbledhur Fejruz Abadi, autori i “Kamusul Muhit” dhe e ka quajtur “Tenvirul mikbas fi tefsiri Ibni Abbas”, është vetëm nga kjo rrugë transmetimi, nëpërmjet Muhammed bin Mervanit (Es-Suddi-s-Sagir), ky nga Kelbiu e ky nga Ebi Salihu. Për këtë rrugë transmetimi imam Sujutiu ka thënë: “Nëse rrugës së transmetimit të Kelbiut, i bashkëngjiten edhe transmetimet e Suddiut, atëherë ajo është seri e gënjeshtrave.” [16]

Shkaqet pse ky tefsiri dhe shumë transmetime të tjera i janë mveshur emrit të Ibni Abbasit
Ibni Abbasit iu mveshën pa të drejtë shumë prej thënieve në tefsir, mu nga fakti që disa njerëz të dobët nga karakteri dhe nga mungesa e një ndërgjegjeje të pastër, dëshironin të përfitonin famë nga emri i madh i Ibn Abbasit.
Këtu nuk duhet harruar as fakti se dinastia abasite ishte prej lozës së Ibni Abbasit, kështu që shumë prej njerëzve servilë, duke dëshiruar të afroheshin pranë sundimtarëve abasinj, shpifnin e trillonin thënie, gjoja të transmetuara nga Ibni Abbasi[17], andaj imam Shafiu me plot të drejtë konstaton: “Nga Ibni Abbasi në lëmin e tefsirit nuk mund të merren si të vërteta më shumë se 100 transmetime”[18]
Kjo do të thotë se shumë prej transmetimeve që iu mveshën Ibni Abbasit, në realitet as që kanë të bëjnë fare me të.


ABDULLAH IBN MES’UD r.a. – (vdiç 32 h.) Biografi e shkurtër

Ky është Abdullah ibn Mes’ud bin Gafil bin Habib el Hudhelij r.a.
Ishte ndër të parët që përqafuan Islamin. Transmeton A’ëmeshi nga Kasim Abdurrahmani e ky nga babai i tij, të ketë thënë: “Ka thënë Abdullahu, d.m.th. Ibni Mes’udi: “Më ke parë mua të gjashtin që e kam pranuar Islamin. Nuk kishte në fytyrën e tokës muslimanë të tjerë pos nesh”.
Ishte më i dijshmi ndër ashabët në dispozitat e Librit të Allahut; muhkem-muteshabih, hallall-haram, shkaqet e zbritjes, tregimet dhe shembujt kuranorë, etj.
Ishte si një hije e pandashme e Resulullahut, duke qenë në shërbimin e tij ditë e natë, dhe për këtë arsye llogaritet si njëri ndër më njohurit me shpalljen në mesin e ashabëve.
Është i pari që këndoi Kur’an haptazi para kurejshëve në Mekë pas të Dërguarit të Allahut, dhe për këtë shkak përjetoi tortura të rënda prej tyre.
Ishte aq i afërt me Pejgamberin a.s., saqë shumëkush mendonte se edhe ky ishte një prej anëtarëve të familjes së Pejgamberit-“Ehli Bejt”.
Emigroi në Abisini, pastaj në Medinë, ishte pjesëmarrës i luftës së Bedrit, Uhudit, Hendekut, i Bej’atu Rridvan, ndërsa pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., edhe i luftës së Jermukut.
Ky qe ai që vrau përfundimisht Ebu Xhehlin. I Dërguari a.s. e ka përgëzuar me Xhennet.
Në kohën e hilafetit të Omerit dhe të Osmanit ishte përgjegjës i Arkës shtetërore në Kufë, pastaj u kthye në Medinë dhe në vitin 32 hixhri vdiq. Është varrosur në Xhennetul bekijj. Kur vdiq, ishte në moshën 60 vjeç.
Vlera dhe pozita e tij në dije Siç cekëm më lart, Ibni Mes’udi ishte ndër më të dijshmit prej ashabëve për Kur’anin. I Dërguari i Allahut kishte dëshirë të dëgjonte prej tij këndimin e Kur’anit, kështu që një ditë kishte kërkuar nga ai që t’i lexonte diçka nga kaptina En-Nisa’ë.
- Si të të lexoj ty, o i Dërguar, kur ty të ka zbritur, - i kishte thënë Ibni Mes’udi.
- Po, por kam dëshirë ta dëgjoj prej të tjerëve, - ia ktheu Resulullahu.
Dhe fillova të këndoj, thotë Ibni Mes’udi - derisa arrita tek fjalët e Allahut : “Dhe si do të jetë gjendja e atyre (që nuk besuan), kur Ne do të sjellim dëshmitarë për çdo popull, e ty do të të sjellim si dëshmitar për ata (që nuk besuan) ?”. (En-Nisa’ë, 41), atëherë pashë se të Dërguarit të Allahut iu mbushën sytë me lot.
I Dërguari i Allahut thoshte: “Kush dëshiron të lexojë (mësojë) Kur’anin ashtu siç është zbritur, le të marrë këndimin nga Ibn Ummu Abdi (d.t.th. Ibni Mes’udi)” [19]
I Dërguari i Allahut për të kishte thënë: “Abdullah Ibn Mes’udi është më i rëndë në Mizan sesa kodra e Uhudit”[20]
Në një hadith tjetër, i Dërguari i Allahut ka thënë: “Merreni Kur’anin prej 4 vetave: prej Abdullah Ibn Mes’udit, Muadh bin Xhebelit, Ubejj bin Ka’bit dhe prej Salimit”.[21]
Kur Omeri r.a. e dërgoi në Kufë, u shkroi popullit të saj: “Unë jua dërgova Ammar bin Jasirin udhëheqës, kurse Abdullah Ibn Mes’udin mësues dhe këshilltar. Këta të dy janë më të zgjedhurit prej ashabëve të Pejgamberit a.s., janë pjesëmarrës të luftës së Bedrit dhe kërkoj nga ju që t’i pasoni, t’u bindeni fjalëve dhe këshillave të tyre.”[22]
Dhe Abdullah ibn Mes’udi, sapo arriti në Kufë, filloi të mësonte banorët e saj në shkencën e Hadithit, Tefsirit dhe Fikh. Ishte njëkohësisht edhe gjykatës i tyre dhe themelues i shkollës së mendimit racional për ndonjë çështje juridike, nëse për të nuk ekzistonte tekst i prerë as në Kur’an e as në Synet.
Në kohën e hilafetit të Aliut, kur ky arriti në Kufë, banorët e saj u tubuan rreth tij, ia përmendën disa thënie të Ibni Mes’udit dhe i thanë: “O i pari i muslimanëve. Nuk kemi parë njeri më të moralshëm, më të butë për këshillim, më të mirë për bashkëbisedues e as më të devotshëm se Ibni Mes’udi.” Atëherë Aliu u tha: “Ju përbej në Allahun, a janë këto fjalë që ju burojnë nga zemra”, Po, - ia kthyen ata. Atëherë Aliu r.a. tha: “O Allah, dëshmo se edhe unë them ashtu siç thanë këta, madje edhe më shumë”. [23]
Dëshmitë e ashabëve për Ibni Mes’udin janë të shumta dhe është e pamundur të ceken të gjitha, sepse vërtet Abdullahu ishte një det i pafund i dijes rreth Librit të Allahut.

Transmeton Ibën Xherir et Taberiu nga Abdullah bin Mes’udi të ketë thënë: “Për Zotin, nuk ka ajet në Kur’an që ka zbritur e të mos e di se për kë ka zbritur dhe ku ka zbritur. Dhe, po të dija se dikush është më i dijshëm se unë për Librin e Allahut dhe po të ekzistonte mundësia për të arritur tek ai, do të shkoja pa hezituar”.[24]

Disa nga komentimet e Ibn Mes’udit në tefsir Njohuria e Abdullah ibn Mes’udit rreth Librit të Allahut ishte e gjithanshme dhe gjithëpërfshirëse, për se dëshmojnë edhe vetë ashabët më të mëdhenj, në mesin e tyre Omeri r.a.
Për të parë këtë dituri kaq të madhe që i qe dhuruar Ibn Mes’udit nga ana e Allahut xh.sh., shkurtimisht do të sjellim disa shembuj të komentimeve të tij.
Një natë të errët, Omeri r.a. e ndalon një karvan që ia kishte mësyrë Mekës, pa ditur se në mesin e udhëtarëve ishte edhe Ibn Mes’udi. Ai nëpërmjet këshilltarit të tij ua kishte bërë disa pyetje udhëtarëve të këtij karvani, për të testuar aftësitë e tyre në Islam. Pyetja e parë e Omerit ishte:

- Cili ajet kuranor është më madhështori?
Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْم ...ٌ “Allahu është Një, nuk ka zot tjetër përveç Tij. Ai është mbikëqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotje e as gjumë…” deri në fund të ajetit 255 të kaptinës “El-Bekare”. Pyetja e dytë ishte:
- Cili ajet kuranor është më i përsosuri?
Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنْ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
“Vërtet Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve.” (El-Nahl, 90)
Pyetja e tretë e Omerit ishte:
- Cili ajet i Kur’anit është më gjithëpërfshirësi?
Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَه.وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه “E kush bën ndonjë të mirë, që peshon sa grimca, atë do ta gjejë. Dhe kush bën ndonjë të keqe, që peshon sa grimca, atë do ta gjejë.” (Ez-Zelzele, 7-8)
Pyetja e katërt e Omerit ishte:
- Cili ajet i Kur’anit është më frikësuesi?
Ibn Mes’udi qe përgjigjur: لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا “Nuk është (shpëtim) sipas shpresave tuaja e as sipas shpresave të ithtarëve të Librit. Kushdo që bën keq, do të ndëshkohet me të dhe nuk do të gjejë pos Allahut, as mik e as ndihmës.” (En-Nisa’ë, 123)
Pyetja e pestë e Omerit ishte:
- Cili ajet i Kur’anit është më shpresëdhënësi?
Ndërsa Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
قُلْ يَاعِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا
إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ
“Thuaj: O robët e Mi, që e keni ngarkuar veten me shumë gabime, mos e humbni shpresën ndaj mëshirës së Allahut, sepse vërtet Allahu i fal të gjitha mëkatet. Ai njëmend fal shumë dhe është mëshirues.” (Ez-Zumer, 53)
Këto përgjigje aq të shpejta dhe aq të mprehta zgjuan kureshtjen e Omerit r.a. dhe pa një pa dy iu drejtua delegacionit të karvanit: Në mesin tuaj sigurisht gjendet Abdullah ibn Mes’udi!, dhe këtë ata ia pohuan.[25]

Omeri r.a. nga këto përgjigje kishte kuptuar se ishin përgjigje të një alimi të madh, dhe e diti mirë se ai mund të ishte vetëm Abdullah ibn Mes’udi.
Rrugët e transmetimit nga Abdullah Ibn Mes’udi pas Ibni Abbasit, vjen i dyti në radhë prej ashabëve të Pejgamberit a.s. për transmetimet e tij në tefsir. Nga Ibni Mes’udi ka më shumë transmetime sesa nga Aliu r.a.
Banorët e Kufës patën fatin më të madh të merrnin njohuri prej tij, pasi një kohë të gjatë qëndroi në mesin e tyre. Shumë prej nxënësve të tij përhapën dijen e Ibni Mes’udit anekënd Botës Islame, madje në histori janë të njohur nxënësit e shkollës së Ibni Mes’udit.
Meqenëse transmetimet prej tij në lëmin e tefsirit janë të shumta, është e natyrshme që edhe rrugët e transmetimit deri tek ai të jenë po ashtu të shuma. Disa prej tyre janë të shëndosha dhe besnikërisht të transmetuara, e disa prej tyre janë pak më të dobëta.
Rrugët e pranueshme të transmetimeve nga Ibn Mes’udi:
1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Sulejman el A’ëmeshit nga Ebi Duha, ky nga Mesruku e ky nga Ibni Mes’udi. Kjo është rruga më e saktë e transmetimit nga Ibni Mes’udi. Imam Buhariu është mbështetur në të më së shumti në Sahihun e tij.
2. Rruga nëpërmjet Muxhahidit, nga Ebi Muameri e ky nga Ibni Mes’udi, dhe kjo po ashtu është prej rrugëve të pranuara ku nuk ka dobësi. Buhariu është mbështetur po ashtu edhe në këtë rrugë të tranmsetimit nga ai.
3. Rruga nëpërmjet A’ëmeshit nga Ebi Vaili, e ky nga Ibni Mes’udi . Edhe kjo është një prej rrugëve të shëndosha në transmetim nga Ibni Mes’udi. Buhariu e ka shfrytëzuar edhe këtë rrugë transmetimi nga ai.
4. Rruga e transmetimit nëpërmjet Ismail bin Abdullahut (Es-Suddi el Kebir), ky nga Murre el Hemdani e ky nga Ibni Mes’udi.
Nëpërmjet kësaj vije kanë transmetuar Hakimi në Mustedrekun e tij si dhe Ibn Xherir et Taberiu në tefsirin e tij.
Rrugët jo të preferuara të transmetimit nga Ibn Mes’udi:
1. Rruga e transmetimit që shkon nëpërmjet Ebi Rrevkit nga Dahhaku e ky nga Ibni Mes’udi, nuk është e preferueshme, sepse Dahhaku nuk e ka takuar Ibni Mes’udin, kështu që ka shkëputje në mes tyre, ani pse Ibni Xheriri transmeton edhe nëpërmjet kësaj vije transmetimi.
ALI IBN EBI TALIB r.a. – (vdiq 40 h.)
Biografi e shkurtër
Ky është Ali ibn Ebi Talib bin Abdul Muttalib. Është njëri prej dhjetë të përgëzuarve me Xhennet, dhe është halifi i katërt prej hulefai rrashidinëve. Është djalë axhe i Pejgamberit a.s.. Njihet edhe me ofiqin “Ebul Hasen”.
Islamin e pranoi qysh kur ishte fëmijë, dhe, meqenëse u rrit në shtëpinë e Pejgamberit a.s., ishte shumë e natyrshme që të brumosej me idealet më të larta. Edukimi i tij ishte në frymën e Kur’anit dhe pranë ngrohtësisë së familjes së Pejgamberit a.s.. Mori pjesë në të gjitha betejat që zhvilloi i Dërguari i Allahut përveç asaj të Tebukut, kur Pejgamberi a.s. e la zëvendës të tij në Medinë.
Afërsia farefisnore me të Dërguarin a.s., si dhe edukimi në shtëpinë e tij, i mundësuan Aliut r.a. që të arrinte dituri të madhe, saqë të konsiderohet si një oqean i pafund i dijes, i guximit dhe i trimërisë. Ishte autoritet i pakontestueshëm në nxjerrjen e dispozitave nga Libri i Allahut.
I Dërguari a.s., kur ia besoi punën e kadiut në Jemen, u lut për të me fjalët: “O Zot, dhuroji urtësi në oratori dhe udhëzoje zemrën e tij”.
Vlera dhe pozita e tij në dije I Dërguari i Allahut e donte së tepërmi Aliun r.a., saqë i kishte thënë: “Ti për mua je sikurse Haruni për Musanë, përveçqë pas meje nuk ka më pejgamber (të dërguar)” [26]
Kur Pejgamberi a.s. i vëllazëroi ashabët në mes tyre, i tha atij: “Ti je vëllai im në këtë botë dhe në Ahiret.”[27]
Aliu r.a. ishte njeri i guximshëm dhe luftëtar i paepur e sypatrembur. Në ditën e çlirimit të Hajberit, kur të gjithë ashabët po pritnin pa durim se kujt do t’i jepej flamuri udhëheqës, pasi që Pejgamberi a.s. kishte thënë: “Flamurin do t’ia jap një njeriu që e do Allahun dhe të Dërguarin e Tij, po edhe Allahu dhe i Dërguari i Tij e duan atë, dhe nëpërmjet duarve të tij Allahu do t’ua mundësojë fitoren muslimanëve”, dhe të gjithë ashabët po pritnin pa durim se kush do të ishte ky fatlum, kur i Dërguari i Allahut tha: “Ma thirrni Aliun”, dhe atij ia dorëzoi flamurin…” [28]
Allahu xh.sh. i dhuroi Aliut r.a. zgjuarsi të paparë, kështu që vendimi i tij për ndonjë çështje të fesë përherë merrej në konsideratë. Ishte burim i dijes edhe për shumicën e ashabëve të Pejgamberit a.s.
Ja dëshmitë e disa prej tyre për të:
Transmetohet nga Ibni Abbasi të ketë thënë: “Këto njohuri të tefsirit që i kam për Librin e Allahut, i kam marrë nga Aliu”.
Rrëfen Abdullah ibn Mes’udi dhe thotë: “Bisedonim ndërmjet nesh me ashabët dhe përfunduam se gjykuesi më i mirë i çështjeve të fesë në Medinë, është Aliu r.a”.
Transmeton Muameri nga Vehbe bin Abdil-lah bin ebi Tufejl të ketë thënë: “Kam qenë dëshmitar në një ligjëratë të Aliut, kur ai ka thënë: “Për Zotin, nuk ka pyetje që të ma parashtroni, e të mos ju përgjigjem. Më pyetni për Librin e Allahut, se për Zotin nuk ka ajet në Kur’an që ka zbritur e të mos e di se a ka zbritur natën apo ditën, në tokë apo në det.[29]
U vra në Kufë nga dora e havarixhit Abdurrahman bin Melxhem, në vitin 40 pas hixhretit, në moshën 63 vjeç.
Disa nga komentimet e Ali Ibn Ebi Talibit në tefsir Në lidhje me komentimin e ajetit 67 të kaptinës “Ez-Zuhruf”:
الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ “Atë ditë shokët e ngushtë do të jenë armiq të njëri-tjetrit, përveç atyre që ishin të sinqertë në miqësi”
transmetohet nga Aliu r.a. të ketë thënë: “Janë dy besimtarë shokë të ngushtë mes vete dhe dy pabesimtarë po ashtu shokë të ngushtë mes vete. Njëri prej dy shokëve besimtarë vdes dhe përgëzohet me Xhennet. Ai në ato çaste të përgëzimit e kujton shokun e vet në këtë dunja dhe thotë: O Zoti im! Vërtet shoku im filani më ka urdhëruar (këshilluar) që të të respektoj Ty dhe të Dërguarin Tënd. Më urdhëronte në punë të mira dhe më ndalonte nga të këqijat. Më përkujtonte vazhdimisht se unë do të të takoja Ty. Prandaj o Allah mos e humb atë dhe mundësoja ta shohë këtë që mua ma dëftove. Jij i kënaqur ndaj tij ashtu siç ishe i kënaqur ndaj meje. Atëherë i thuhet atij: Shko, sepse po ta dije se çfarë mirësish ka ai shok i yti tek Unë, do të gëzoheshe (qeshje) shumë dhe do të qaje pak. Pastaj edhe ai shoku i mirë besimtar që ishte në dunja, vdes, dhe Allahu i bashkon shpirtrat e të dyve dhe u thuhet: Le ta përshëndesë secili prej jush njëri-tjetrin, dhe këta të dy i thonë njëri-tjetrit: Vërtet ishe vëlla, shok dhe mik i mirë.
Ndërsa kur të vdes njëri prej atyre dy shokëve pabesimtarë dhe i dëftohet se është banor i Xhehennemit, atëherë e kujton shokun e Tij dhe thotë: O Zot, Shoku im filani, më urdhëronte (këshillonte) në mëkate ndaj Teje, dhe ndaj të Dërguarit Tënd. Më urdhëronte në punë të këqija dhe më ndalonte nga punët e mira. Gjithnjë më thoshte se unë nuk do të të takojë Ty. Prandaj o Zot, të lutem mos e udhëzo atë pas meje, derisa t’ia dëftosh atë që mua ma dëftove, dhe të hidhërohesh ndaj tij ashtu siç u hidhërove ndaj meje. Ndërkohë, vdes edhe ai pabesimtari që ende ishte në jetën e dunjasë, dhe Allahu i bashkon shpirtrat e të dyve dhe u thuhet: Tash drejtojuni njëri-tjetrit se çfarë keni për t’i thënë, dhe secili prej tyre i thotë tjetrit. Vërtet ishe vëlla, shok dhe mik i keq”[30]
Rrugët e transmetimit nga Aliu r.a.
Meqenëse Aliu r.a. ishte njeri me peshë dhe i rëndësishëm, sepse ishte edhe anëtar i familjes profetike, pastaj halife i muslimanëve e në anën tjetër edhe komandant i shquar ushtarak, dhe, mbi të gjitha këto, ishte dëshmitar i zbritjes së Kur’anit në shtëpinë e Pejgamberit a.s., prandaj është shumë e natyrshme që shumë transmetime në tefsir t’i mvishen emrit të tij.
Në anën tjetër, “Gulatu Shiah”- Shiinjtë ekstrem, përpiqeshin të përfitonin në emër të tij, dhë për këtë trilluan aq shumë gjëra në llogari të Aliut, saqë dijetarët patën një detyrë mjaft delikate dhe të vështirë të sqaronin rrugët e shëndosha të transmetimeve nga ai.
Kjo ishte arsyeja që dijetarët më të shumtën e rasteve i hodhën poshtë transmetimet nga Aliu, përveç nëse transmetimet ishin nëpërmjet rrugëve të shëndosha nga aspekti i vargut të isnadit deri tek Aliu.
Rrugët e besueshme të transmetimit nga Aliu r.a.
1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Hishamit nga Muhammed bin Sirini, ky nga Abide e Selmani e ky nga Aliu.
Nga ky varg transmetuesish ka marrë Buhariu në Sahihun e tij.
2. Rruga nëpërmjet Ibni ebil Husejn, nga Ebi Tufejli e ky nga Aliu.
Edhe kjo rrugë transmetimi është e saktë dhe këtë e ka shfrytëzuar Ibni Ujejne në tefsirin e tij.
3. Rruga nëpërmjet Zuhriut nga Ali Zejnul Abidin, ky nga babai i tij Husejni e ky nga babai i tij Aliu r.a.
Kjo rrugë transmetimi është shumë e saktë dhe e sigurt, por nuk është aq e afirmuar për shkak të trillimeve që i janë mveshur Ali Zejnul Abidinit, sepse ishte pasardhës i Ehli Bejtit dhe shiinjtë e keqpërdorën tej mase emrin e tij duke trilluar gjëra të paqena për Aliun. Kjo ka ndikuar që dijetarët të jenë më të rezervuar kur është fjala për këtë rrugë transmetimi deri tek Aliu r.a.
UBEJJ BIN KA’BI r.a. – (vdiç 32 h.)
Biografi e shkurtër
Ky është Ubejj bin Ka’b bin Kajs el Ensarij el Hazrexhij.
Me prejardhje ishte hebre nga Jethribi (Medina e ardhshme) dhe ishte njëri ndër priftërinjtë e hebrenjve të Jethribit. Megjithëkëtë, zemra e tij kurrsesi të prehej në besimin e devijuar nga hebrenjtë, prandaj me net të tëra meditonte si të gjente rrugëdalje nga ky lëmsh i anktheve që e kishin kapluar. Një natë derisa endej rrugëve të Jethribit, fsheruazi dëgjoi një dialog në shtëpinë e Sa’d bin Rrebiut, se një i dërguar i Zotit ishte shfaqur në Mekë dhe thërriste në Islam. Dhe kjo ishte e mjaftueshme që Ubejji menjëherë ta shfaqte Islamin e tij, t’i bashkëngjitej delegacionit të medinasve që të merrte pjesë në Beslidhjen e parë të Akabës, me Resululahun s.a.v.s. Tashmë kontaktet ishin të vazhdueshme dhe, pas emigrimit të Resulullahut në Medinë, ai ishte si një hije e pandashme e tij. Kjo zaten ishte shkak që ai të ishte shumë i afërt dhe i dashur tek Muhammedi a.s., meqenëse i Dërguari i Allahut kishte parë tek ai zgjuarsinë dhe sinqeritetin e një besimtari të devotshëm. Ai madje ia besoi të ishte edhe njëri prej shkruesve të Vahjit. Mori pjesë në të gjitha luftërat që zhvilloi i Dëguari i Allahut, në Bedër, Uhud, në luftën e Hendekut, në çlirimin e Mekës etj.
Në lidhje me vitin e vdekjes së tij, ka mospajtime ndër historianët. Disa thonë se ai vdiq në vitin 22 h., por është më i saktë mendimi se ai ka vdekur në vitin 32 h. në kohën e sundimit të Osmanit r.a.. Në lidhje me vdekjen e tij kemi një transmetim nga Ibn Damureh, i cili thotë: “I kam parë banorët e Medinës duke shkuar turma-turma nëpër rrugë, dhe pyeta: Ç’është puna e këtyre njerëzve, nga shkojnë këta? Atëherë njëri më pyeti:
- A nuk je banor i Medinës?
- Jo, - ia ktheva unë, - thotë Ibn Damureh. Atëherë ai person më tha: Sot ka vdekur “zotëria i muslimanëve, Ubejj bin Ka’bi”.
Vlera dhe pozita e tij në dije Pejgamberi a.s. e quajti me ofiqin “Ebul Mundhir”, kurse Omeri r.a. me ofiqin “Ebu Tufejl”.
Pejgamberi a.s. për të ka thënë: “Më i miri prej jush në lexim të Kur’anit është Ubejji”, kurse Omeri r.a. e lavdëroi me fjalët: “Ubejji është zotëria i muslimanëve”, sepse ai vërtet ishte zotëri i lexuesve të Kur’anit.
Në hadithin tw cilin e kemi pwrmendur edhe tek Abdullah ibn Mes’udi, i Dërguari i Allahut ka thënë: “Merreni Kur’anin prej 4 vetave: prej Abdullah Ibn Mes’udit, Salimit, Zejd bin Thabitit dhe Ubejj bin Ka’bit”.
Një ditë i Dërguari i Allahut iu drejtua Ubejjt me fjalët: “Allahu më ka urdhëruar që të ta lexoj ty kaptinën “El-Bejjineh” – (Lem jekuni lledhine keferu min ehlil kitabi hatta te’ëtihumul bejjineh…). Atëherë Ubejji, i emocionuar, i tha: A të ka urdhëruar Allahu xh.sh. që personalisht të ma lexosh mua? Dhe, kur i Dërguari i Allahut ia pohoi një gjë të tillë, ai qau nga gëzimi për këtë nder dhe privilegj të madh.[31]
-Një ditë tjetër, derisa i Dërguari i Allahut ishte duke falur namaz, iu ngatërrua një ajet, dhe pas përfundimit të namazit, iu drejtua Ubejjit: “A u fale me ne?” – Po, - ia ktheu Ubejji.
-“Atëherë ç’të pengoi që të reagoje (me përmirësim)”, ia ktheu i Dërguari i Allahut.[32]
Kjo mbase është dëshmia më e fortë për respektin e madh që gëzonte ky tek Resulullahu s.a.v.s..
- Derisa ishin duke ndenjur në një tubim, i Dërguari i Allahut iu drejtua Ubejjit: “Cili është ajeti më madhështor në Kur’an, o Ubejj?” Ky pa hamendje i tha: “Allahu është Një, nuk ka zot tjetër përveç Tij. Ai është mbikëqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotje e as gjumë…” deri në fund të ajetit 255 të kaptinës “El-Bekare” (Tesbih dova, shënim yni). Atëherë i Dërguari i Allahut i kënaqur nga një përgjigje e tij, u lut për të dhe tha: “Ty do të të lehtësohet dituria, o Eba Mundhir”. [33]
Gjatë kohës së hilafetit të Omerit r.a. dhe me propozimin e tij, meqenëse ishte më i dijshmi i këtij Ymeti në leximin e Kur’anit, për ç’gjë kishte dëshmuar edhe vetë Pejgamberi a.s., ishte imami i parë që u priu muslimanëve në faljen e namazit të teravive me xhemat.
Ishte po ashtu njohës i thellë i dispozitave të Sheriatit. Transmetohet nga Sha’biu të ketë thënë: “Prej ashabëve të Pejgamberit a.s., që merreshin me gjykimin e çështjeve, ishin 6 veta: Omeri, Aliu, Abdullah ibn Mes’udi, Ubejj bin Ka’bi, Zejd bin Thabiti dhe Ebi Musa el-Esh’ariu”.
Ubejji, si theksuam më parë, para se të hynte në Islam, ushtronte detyrën e priftit-murgut çifut dhe ishte në dijeni të plotë për përmbajtjen e librave të vjetër, si Tevrati, Inxhili etj.
Njohuritë e mëparshme për librat e mëhershëm i zgjeroi pastaj edhe me njohuritë rreth Kur’anit, kështu që ishte njohës i përpiktë i ajeteve nasih dhe mensuh, pastaj për shkaqet e zbritjes së ajeteve ose sureve, radhitjen e kaptinave kuranore etj.
Disa nga komentimet e Ubejj bin Ka’bit në tefsir - Në lidhje me ajetin kuranor:
كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمْ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ
“Njerëzit ishin një popull (të fesë së natyrshme islame-fitres) e (kur u përçanë) Allahu dërgoi pejgamberë përgëzues dhe qortues, dhe atyre Ai u zbriti edhe librin me fakte të sakta, për të gjykuar për atë që u kundërshtuan ndërmjet veti…”
(El-Bekare, 213)
Ubejji ka thënë: “I gjithë njerëzimi ishte një Ymet i vetëm kur shpirtrat u paraqitën para Allahut dhe iu bindën vetëm Atij se e njohin për Zot. Mirëpo, pas Ademit a.s., ata u ndanë në shumë grupe dhe shumë prej tyre devijuan nga e vërteta. Kjo ishte arsyeja që Allahu xh.sh. të dërgonte vazhdimisht pejgamberë për t’ua tërhequr atyre vërejtjen.”
- Në lidhje me ajetin 77 të kaptinës “El-Furkan”:
قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ
“Thuaj: “Zoti im as nuk do të kujdesej për ju, sikur të mos ishte lutja juaj (kur gjendeni në vështirësi…)”,
Ubejji ka thënë (komentuar): “Kjo është lufta në Ditën e Bedrit.”
Ndërsa në lidhje me komentimin e ajetit 164 të kaptinës “El-Bekare”
وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ
“ … në qarkullimin e erërave…",
transmetohet nga Ubejji të ketë thënë: “Sa herë që është përdorur fjala “Er-Rijah” në Kur’an, nënkupton mëshirën, kurse sa herë që është përdorur “Er-Rrihu” nënkupton ndëshkimin.”[34]
Rrugët e besueshme të transmetimit nga Ubejj bin Ka’bi Sikur edhe tek tre të parët, po ashtu edhe emrit të Ubejjit iu mveshën shumë transmetime të paqena në tefsir, kështu që dijetarët me anë të hulumtimeve serioze, disa prej këtyre rrugëve të transmetimit i konstatuan si të shëndosha dhe të besueshme.
1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Ebi Xha’fer er-Rraziut nga Rrebi’ë bin Enesi, ky nga Ebu Alijete e ky nga Ubejj bin Ka’bi.
Kjo rrugë është shumë e saktë në vargun e transmetuesve, dhe e kanë shfrytëzuar Hakimi në Mustedrekun e tij si dhe imam Ahmed ibn Hanbeli në Musnedin e tij. Shumë prej transmetimeve të tij, janë nxjerrë mu nga kjo rrugë.
2. Rruga e transmetimit nëpërmjet Vekiut nga Sufjani, ky nga Abdullah bin Muhammed bin Akili, ky nga Tufejl bin Ubejji e ky nga babai i tij Ubejj bin Ka’bi.
Këtë rrugë e ka shfrytëzuar po ashtu Imam Ahmed ibn Hanbeli në Musnedin e tij, ani pse për njërin prej transmetuesve në këtë varg, më saktësisht për Abdullah bin Muhamed bin Akilin, fliten disa fjalë për saktësinë e hifzit (memories) së tij, edhe pse nga dijetarët konsiderohet si i besueshëm.
***
Këta janë 4 nga ashabët më të njohur për rivajete nga tefsiri, megjithëse edhe të tjerët kanë transmetime, por më të pakta.
Nuk mund të mos përmenden në këtë rast emrat e Enes bin Malikut, Abdullah ibn Omerit, Ebu Hurejres, Xhabir bin Abdullahut, Abdullah bin Amr ibnul Asit, Muadh bin Xhebelit, Aishes r.a. etj., të cilët kanë po ashtu disa transmetime shumë të vlefshme në lëmin e tefsirit.

[1] Transmeton Muslimi në kapitullin “Fedailus-Sahabeh” Kreu: ”Ndalimi i sharjes së ashabëve” 4/1964.
[2] Shih “Mukaddime li Ibni Haldun”, fq. 489, Kajro 1327 h.
[3] Dr. Muhammed Husejn edh-Dhehebi “Et-Tefsiru vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 84, Kajro 1985.
[4] Po aty, fq. 113
[5] Dr. Abdullah Shehate. “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 17, Kajro 2001.
[6] Dr. Xhemal Mustafa Abdulhamid en-Nexh-xhar “Menahixh tefsirijje”, fq. 155-158, Kajro, 2000.
[7] Shih “El Mustedrek” të Hakimit, vëll. I-rë, fq. 13.
[8] Ibn Tejmije “Mukaddime fi Usuli-tTefsir”, fq. 93.
[9] Imam Xhelaluddin Es-Sujuti “El Itkanu fi Ulumil Kur’an”, vëll. 2, fq. 412 , Bejrut 1987
[10] Dr. Hasen Junis Hasen Abidu “Dirasat ve mebahith fi tarihi-t-tefsir ve menahixhi-l-mufessirin”, fq. 35, Kajro 1992
[11] Transmeton Buhariu në kapitullin “ Mbi biografinë e Ibni Abbasit” (2/306)
[12] Transmeton Bejhekiu në “Ed-Delail”
[13] “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 153, Kajro 2001
[14] Në lidhje me këta shembuj të komenteve të Ibn Abbasit shih: “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 155-156
[15] “El Itkanu fi Ulumil Kur’an” vëll. II, fq. 415.
[16] “El Itkanu fi Ulumil Kur’an”, vëll. II fq. 416
[17] Dr. Abdul Mun’im en-Nimr, “Ilmu-t-Tefsir”, fq.26, Kajro-Bejrut 1985.
[18] Dr. Xhum’ah Ali Abdulkadir “Zadu-r-Rragibin fi menahixhil mufesirin”, fq. 22 , Kajro 1986.
[19] “Et-Tefsir vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 84, Kajro 1985.
[20] Muhammed bin Ahmed edh-Dhehebi “Ma’rifetul Kurra’ë el Kibar ala et- Tabekati vel A’ësar”, vëll. I, fq. 34, Bejrut 1404 h.
[21] “Dirasat ve mebahith…”, fq. 41, (Buhariu 2/307) dhe (Muslimi (16/18)
[22] “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 155-156
[23] “Et-Tefsir vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 85.
[24] Muhammed Abduladhim Ez-Zerkani “Menahilil Irfan fi Ulumil Kur’an”, vëll. II, fq. 18< Kajro-Bejrut 1980.
[25] Abdurrahman Rafet el Basha “Fragmente nga jeta e sahabëve”, pjesa II, fq. 24-25, Prishtinë, 1996.
[26] Muttefekun alejhi; (Buhariu 2/299 dhe Muslimi 15/176).
[27] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I, fq. 88
[28] Muttefekun alejhi; (Buhariu 2/299 kreu mbi biografinë e Aliut r.a.), dhe (Muslimi 15/176, kreu mbi vlerën e Aliut r.a.)
[29] “Dirasat ve mebahith…”, fq. 45
[30] Dr. Muhammed Abdurrahim “Tefsiru-s-Sahabeti”, fq, 17, Kajro 1991
[31] Transmetojnë Buhariu dhe Muslimi
[32] Transmeton Ebu Davudi
[33] Transmeton Muslimi
[34] “Tefsiru-s-Sahabeti”, fq, 19.