Simbolizmi dhe alegoria në Kur'an - Artikuj - Publikuesi

Shkruan: Muhamed ASAD

Duke studiuar Kur'anin, çdokush ndesh shpesh në ato që mund të përshkruhen si: "shprehje kyçe" - që u thuhet thënieve të cilat përmbajnë një tregues të qartë dhe të përmbledhur të idesë që gjendet në themel të një fragmenti, apo të fragmenteve të veçanta: për shembull, ndesh shumë referime të krijimit të njeriut "prej pluhurit" apo "prej një pike farë", që tregojnë origjinën e ulët biologjike të gjinisë njerëzore; apo shpallja në suren nëntëdhjetë e nëntë (ez-Zelzeleh) se në Ditën e Gjykimit: "Kush punoi ndonjë të mirë, që peshon sa grimca, do ta gjejë atë; dhe kush punoi ndonjë të keqe, që peshon sa grimca, do ta gjejë atë" që tregon pasojat dhe përgjegjësinë në jetën e përtejme për gjithçka që njeriu bën me vetëdije në këtë botë; apo shpallja hyjnore (në 38:27): "Ne nuk e krijuam qiellin dhe tokën dhe çka ka në mes tyre, pa qëllim, ai është mendim i atyre që nuk besuan."

Shembuj të tillë të "shprehjeve kyçe" kur'anore mund të përmenden pothuaj pafundësisht dhe në shumë formulime të ndryshme. Por, në Kur'an, gjendet një shprehje themelore, e cila ndeshet vetëm një herë dhe e cila mund të cilësohet si: "shprehja kyçe e të gjitha shprehjeve kyçe të saj": shpallja në ajetin (3:7) për faktin se Kur'ani "përmban mesazhe që janë të qarta (ayat-e-muhkamaat) si edhe të tjera që janë alegorike (mustashabihaat)." Ky është ajeti i cili përfaqëson në një sens absolut, një çelës për të kuptuar mesazhin kur'anor dhe e bën tërësinë e tij të arritshme për "njerëzit që mendojnë" (li-qawmin yatafakkarUn).

Në vërejtjet e mia, mbi ajetin e sipërpërmendur, jam përpjekur të hedhë dritë mbi domethënien e shprehjes ayaat muhkimaat, si dhe domethënien themelore të asaj që quhet muatashabih ("alegorike" apo "simbolike"). Pa një të kuptuar të drejtë të asaj se çfarë nënkuptohet prej këtij termi të fundit, pjesa më e madhe e Kur'anit është e prirë për të qenë – dhe në fakt ka qenë shpesh – përgjithësisht e keqkuptuar, si prej besimtarëve, ashtu edhe prej atyre që refuzojnë të besojnë në origjinën e frymëzimit të tij hyjnor. Sidoqoftë, një vlerësim i asaj se çfarë nënkuptohet me "alegori" apo "simbolizëm", në kontekstin e Kur'anit, është vetvetiu jo e mjaftueshme për të bërë plotësisht të kuptueshëm botë vështrimin e tij: me qëllim që ta arrijmë këtë, ne duhet të vëmë në marrëdhënie të ngushtë përdorimin kur'anor të këtyre termave, me një koncept të përmendur pothuaj gati në fillim të urdhrit Hyjnor – dhe pikërisht, ekzistencën e "një mbretërie e cila është përtej arritjes së perceptimit njerëzor" (al-ghayb). Ky është koncepti që përbën premisën themelore për të kuptuarit e thirrjes së Kur'anit dhe, në të vërtetë, të parimit të fesë – të çdo feje – si i tillë: pasi të gjitha njohjet fetare, në të vërtetë, rezultojnë dhe mbështeten në faktin se vetëm një segment i vogël i realitetit është i hapur (i zbuluar) ndaj perceptimit dhe imagjinatës së njeriut dhe se një pjesë tepër e madhe e tij i shkëputet (i shpëton) të kuptuarit të tij plotësisht.

Sidoqoftë, krah për krah me këtë koncept metafizik të ndërprerë-qartë, ne kemi jo pak gjetje të ndërprera-qartë të një natyre psikologjike: dhe pikërisht, të zbuluarit se mendja njerëzore (term, në të cilin ne përfshijmë të menduarit e vetëdijshëm, imagjinatën, ëndrrat, intuitën, kujtesën, etj.) mund të operojë vetëm mbi bazat e perceptimeve të përjetuara që më parë prej vetë kësaj mendjeje, qoftë në tërësinë e tyre, qoftë në disa prej elementeve të tyre përbërëse: kjo është si të thuash, se ajo nuk mund të përfytyrojë apo formojë një ide të asaj që shtrihet tërësisht jashtë fushës së përvojave të kuptuara (të realizuara) më parë. Kështu, sa herë që ne arrijmë në një ide apo përfytyrim mendor, në dukje "të ri", ne gjejmë, në bazë të ekzaminimit më të hollësishëm se, ndonëse ai është i ri si realitet i përbërë, realisht ai nuk është i ri për sa i përket elementeve të tij përbërës, sepse këto janë përftuar pandryshueshmërisht prej përvojave mendore të mëparshme – dhe ndonjëherë tërësisht të ndryshme – të cilat ne i njohim, por të cilat tani janë sjellë bashkërisht në një kombinim të ri, apo varg kombinacionesh të reja.

Tani, menjëherë pasi ne e kuptojmë se mendja njerëzore nuk mund të operojë ndryshe, veçse mbi bazat e përvojave të mëparshme – si të thuash mbi bazat e perceptimeve dhe njohurive të regjistruara tashmë në këtë mendje – ne përballemi me një pyetje të rëndësishme: Përderisa idetë metafizike të fesë lidhen ngushtë, sipas vetisë së natyrës së tyre, me një mbretëri përtej kufirit të arritjes së perceptimit apo përvojës njerëzore – si mund të na përçohen ato neve në mënyrë të suksesshme? Si mund të shpresohet që ne të kuptojmë idetë të cilat nuk kanë barasvlerës, madje as një fraksion, në çfarëdo perceptime të cilat ne i kemi arritur në mënyrë empirike?
Përgjigja është vetë-evidente: Me anën e imazheve të huazuara që përftohen prej përvojave (eksperiencave) tona aktuale – fizike apo mendore; apo siç e shpreh Zamahshari atë në komentimin e tij të ajetit (13:35), "përmes një ilustrimi parabolik me anën e diçkaje, të cilën ne e njohim prej eksperiencës sonë, të asaj diçkaje që është përtej arritjes së perceptimit tonë" (tamtheelan li-ma ghaaba anna bi-ma nushaahid). Dhe kjo është domethënia më e thellë e termit dhe e konceptit të al-mutashaabihaat, siç përdoret në Kur'an.

Kështu, Kur'ani na tregon ne qartë se shumë prej pasazheve dhe shprehjeve të tij duhet të kuptohen në sensin alegorik, për arsyen e thjeshtë se duke qenë të paracaktuara për të kuptuarit njerëzor, ato nuk mund të na përçoheshin neve në çfarëdo mënyre tjetër. Si rezultat, nëse ne marrim çdo pasazh kur'anor, deklaratë apo shprehje, në sensin e tyre të sipërfaqshëm dhe literal (të fjalëpërfjalshëm) dhe nuk përfillim mundësinë e të qenit një alegori, metaforë apo parabolë, ne do të jemi duke cenuar vetë shpirtin e shkrimit hyjnor.

Marrim në konsideratë, për shembull, disa referime kur'anore ndaj Ekzistencës (Qenies) së Zotit – Të qenit i papërkufizuar, i pafundmë në kohë dhe hapësirë dhe, krejtësisht, përtej çfarëdo të kuptuari të krijesave. Larg të qenit të aftë për ta imagjinuar Atë, ne mund të kuptojmë vetëm atë që Ai nuk është: dhe pikërisht, që nuk është i kufizuar në kohë dhe në hapësirë, nuk përcaktohet me terma të krahasuara dhe nuk përfshihet brenda çfarëdo kategorie të mendimit njerëzor. Kështu, vetëm metaforat e përgjithësuara mund të na përçojnë ne, megjithëse tepër pamjaftueshmërisht, idenë e ekzistencës dhe aktivitetit të Tij.

Dhe kështu kur Kur'ani flet për Të si të jetë "në qiej", apo "i vendosur në fronin e Tij (al-arsh)", ne, me sa është e mundur, nuk mund t'i marrim këto fraza në kuptimet e tyre të drejtpërdrejta, mbasi në këtë rast ato do të linin të nënkuptohej se Zoti kufizohet në hapësirë; dhe përderisa një kufizim i tillë do të binte në kundërshtim me konceptin e një Qenieje të Pakufizuar, ne e dimë menjëherë, pa as më të voglin dyshim, se "qiejt", "froni", dhe të "vendosurit" e Qenies së Zotit mbi të, s'janë veçse mjete gjuhësore për të na përcjellë një ide, e cila është plotësisht jashtë të gjithë eksperiencës njerëzore dhe pikërisht ideja e plotfuqishmërisë së Zotit dhe sundimit absolut të Tij mbi gjithçka që ekziston. Ngjashmërisht, sa herë që Ai përshkruhet si "Gjithëpamësi", "Gjithëdëgjuesi" apo "Gjithëdituri", ne e dimë se këto përshkrime nuk kanë të bëjnë aspak me fenomenin e të shikuarit apo të dëgjuarit fizik, por thjesht përshkruhet me terma më të kuptueshme për njeriun, fakti i Prezencës së Përjetshme të Zotit, në gjithçka që është, apo që ndodh. Dhe duke qenë se: "Të parët e njerëzve nuk mund ta përfshijnë Atë" (Kur'ani, 6:103) nuk shpresohet që njeriu ta kuptojë ekzistencën e Tij, veçse përmes vëzhgimit të efekteve të aktivitetit të Tij të pandërprerë, brenda dhe mbi universin e krijuar prej Tij.

Por, ndërsa besimi ynë në ekzistencën e Zotit, nuk është - dhe në të vërtetë nuk mund të jetë – i varur nga "mënyra" e të kuptuarit tonë të pafundësisë të Qenies së Tij, nuk është e njëjta gjë me problemet që lidhen me ekzistencën e vetë njeriut dhe në veçanti, me idenë e një jete në botën e përtejme: sepse psikika e njeriut është formuar ashtu që nuk mund të pranojë çfarëdo propozimi të lidhur me vetveten, pa i dhënë një shtjellim të qartë të nëntekstit të tij.

Kur'ani na tregon se jeta e njeriut në këtë botë, s'është veçse stadi i parë – një stad shumë i shkurtër – i një jete që vazhdon përtej boshllëkut të quajtur "vdekje"; dhe njëlloj Kur'ani thekson vazhdimisht parimin e përgjegjësisë morale të njeriut për të gjitha veprat e tij të vetëdijshme dhe të sjelljes së tij, dhe të vijimit të kësaj përgjegjësie, në formën e pasojave të pashmangshme, të mira apo të këqija, në jetën e një personi në botën e përtejme. Por, si mund të bëhet që njeriu të arrijë të kuptojë natyrën e këtyre pasojave dhe, në këtë mënyrë, të cilësisë së jetës që e pret atë? – mbasi, kuptueshmërisht, duke qenë se ringjallja e njeriut do të jetë rezultat i asaj, që Kur'ani e përshkruan si "një akt i ri krijimi", jeta që do të pasojë, për të, duhet të jetë tërësisht e ndryshme prej çdo gjëje, që njeriu mund ta ketë përjetuar në këtë botë.

Duke qenë kështu, nuk është e mjaftueshme për njeriun që t'i thuhet: "Nëse ti sillesh në mënyrë të drejtë në këtë botë, ti do të arrish lumturi në jetën që vjen" apo: "Nëse ti sillesh në mënyrë të gabuar në këtë botë, ti do të vuash për këtë, në botën e përtejme". Deklarata të tilla janë tepër të përgjithshme dhe abstrakte, që të mund t'i drejtohen imagjinatës njerëzore dhe kështu të influencojnë në sjelljen e tij. Ajo, që nevojitet, është më tepër një thirrje e drejtpërdrejtë drejtuar intelektit, që rezulton në një lloj të "përfytyrimit" të pasojave të veprimeve dhe mangësive të vetëdijshme të ndokujt: dhe një apelim i tillë mund të paraqitet në mënyrë efektive nëpërmjet metaforave, alegorive dhe parabolave, çdo njëra prej të cilave thekson, nga njëra anë, pangjashmërinë absolute të gjithçkaje që njeriu do të përjetojë pas ringjalljes prej gjithçkaje që ai ka bërë, apo ka përjetuar në këtë botë, dhe në anën tjetër, duke krijuar mënyra krahasuese midis këtyre dy kategorive të përvojës.

Kështu, duke iu referuar lumturisë në parajsë, në ajetin (32:17), Pejgamberi tregoi ndryshimin thelbësor midis jetës së njeriut në këtë botë dhe të asaj në botën tjetër, me këto fjalë: "Zoti thotë: Unë kam përgatitur për robërit e mi të drejtë, atë që syri nuk e ka parë ndonjëherë, veshi nuk e ka dëgjuar ndonjëherë dhe atë që zemra e njeriut nuk e ka përfytyruar kurrë" (Buhari, Muslimi, Tirmidhiu). Nga ana tjetër, në (2:25), Kur'ani flet kështu për mirësinë në parajsë: "Sa herë që u jepet ndonjë ushqim nga frutat e tij, ata thonë: 'Ky është ai, me të cilin u ushqyem edhe më parë', ngase u sillet ushqim i ngjashëm", dhe kështu ne kemi përfytyrimin e kopshteve përmes të cilëve rrjedhin lumenj, të hijeve të këndshme, të bashkëshorteve me bukuri të papërshkrueshme dhe shumë kënaqësi të tjera, pafundësisht të ndryshme dhe të përhershme, megjithatë në një farë mënyre të krahasueshme me atë çfarë mund të përfytyrohet si më së shumti e këndshme në këtë botë.

Megjithatë, mundësia e një krahasimi intelektual midis dy stadeve të jetës njerëzore është i një shkalle tepër të madhe kufizimi prej faktit se i gjithë të menduarit dhe imagjinata jonë është pazbërthyeshmërisht e lidhur me konceptet e kohës së fundme dhe hapësirës së fundme: me fjalë të tjera, ne nuk mund ta imagjinojmë pafundësinë në kohë dhe hapësirë - dhe si rrjedhim, ne nuk mund të imagjinojmë një formë të ekzistencës të pavarur prej kohës dhe hapësirës – apo, siç e shpreh në mënyrë të thuktë Kur'ani, duke iu referuar një gjendjeje lumturie në jetën e përtejme: "një xhennet, gjerësia e të cilit është si gjerësia e qiejve dhe e tokës" (3:133), shprehje e cila është sinonimi kur'anor për tërë universin e krijuar. Nga ana tjetër, ne e dimë se çdo shpallje kur'anore i drejtohet arsyes njerëzore dhe, si rrjedhim, duhet të jetë e kuptueshme si në sensin e vet të drejtpërdrejtë (si në rastin e dyat muhkamdt), ashtu edhe në mënyrë alegorike (si në ayat-e-mutashaabihaat); dhe derisa, për arsye të ndërtimit të mendjes njerëzore, as pafundësia e as përjetësia nuk janë të kuptueshme për ne, rrjedh se referimi i "gjerësisë" së pafundme të parajsës, nuk mund të ndërlidhet me diçka, veçse me intensitetin e ndijimit i cili do të na paraqiste mirësinë.

Sipas analogjisë së dukshme, parimi i një "krahasimi përmes alegorisë", i përdorur në Kur'an, në të gjitha referimet e parajsës – pra, i një gjendjeje lumturie të papërfytyrueshme në jetën e përtejme – duhet të shtrihet në të gjitha përshkrimet e vuajtjeve të botës tjetër – pra të xhehenemit – për sa i përket pangjashmërisë së tij të plotë prej të gjitha përvojave tokësore, si edhe intensitetit të pamatshëm të tij. Në të dyja rastet, metoda përshkruese e Kur'anit është e njëjtë. Ne thamë se ajo ishte kështu: "Imagjinoni ndijimet më të gëzuara, trupore dhe shpirtërore, të arritshme për njeriun, bukuri të papërshkrueshme, dashuri fizike dhe shpirtërore, dëshira të përmbushur, paqe dhe harmoni perfekte, dhe përfytyrojini këto ndijime të intensifikuara përtej çdo gjëje të imagjinueshme në këtë botë – dhe, në të njëjtën kohë, tërësisht të ndryshme prej çdo gjëje të imagjinueshme: dhe ju do të keni një ide përfytyruese, sado të turbullt e të pasaktë, të asaj se çfarë kihet parasysh me "parajsën". Dhe nga ana tjetër: "Imagjinoni dhimbjen më të madhe, trupore dhe shpirtërore, të cilën mund ta përjetojë njeriu: djegien në zjarr, vetmi të plotë, vuajtje të mundimshme, torturat e një dënimi të pandërprerë, në një gjendje as i gjallë, e as i vdekur, dhe imagjinoni këtë vuajtje, këtë errësirë dhe këtë dëshpërim, të intensifikuar përtej çdo gjëje të imagjinueshme në këtë botë – dhe, në të njëjtën kohë, plotësisht të ndryshme prej gjithçkaje të imagjinueshme dhe ju do të dini, sado në mënyrë të turbullt e të pasaktë, atë që kihet parasysh me "ferrin".

Krah për krah me këto alegori të ndërlidhura me jetën e njeriut pas vdekjes, ne gjejmë në Kur'an shumë shprehje simbolike që i referohen dëshmisë së aktivitetit të Zotit. Për shkak të mangësive të gjuhës njerëzore, të cilat rrjedhin prej kufizimeve të lindura të mendjes njerëzore – ky aktivitet mund të jetë vetëm i kufizuar dhe kurrë i paraqitur realisht. Pikërisht, ashtu sikurse është e pamundshme për ne të imagjinojmë apo të përkufizojmë Ekzistencën e Zotit, ashtu edhe natyra e vërtetë e Forcës së Tij Krijuese - dhe, si rrjedhim, plani i krijimit të Tij – duhet të mbetet jashtë të kuptuarit tonë. Por, duke qenë se Kur'ani synon të përçojë tek ne një mësimdhënie etike të bazuar pikërisht mbi konceptin e kreativshmërisë së qëllimshme të Zotit, kjo e fundit duhet të jetë, sikurse është, e "përkthyer" në kategoritë e mendimeve të kuptueshme prej njerëzve. Kështu janë përdorimet e shprehjeve, të cilat në pamje të parë kanë një ngjyrim gati-gati antropomorfik, për shembull, "zemërimi" (gadab) apo "dënimi" i Zotit; "kënaqësia" e Tij për veprat e mira; apo "dashuria" për krijesat e Tij; apo të Qenit e Tij "i pavëmendshëm" ndaj një mëkatari, i cili ka qenë i pavëmendshëm ndaj Tij; apo "marrja në pyetje" e një keqbërësi në Ditën e Gjykimit rreth veprave të këqija të tij; e të tjera. Të gjitha "përkthimet" e tilla të fjalëpërfjalshme të veprimtarisë së Zotit, brenda terminologjisë njerëzore, janë të pashmangshme për aq kohë sa ne shpresojmë për të vepruar në përputhje me parimet etike të zbuluara për ne me anën e gjuhës njerëzore; por nuk mund të ketë gabim më të madh se sa të mendosh se këto "përkthime" mund të na mundësojnë ne ndonjëherë të definojmë të Padefinueshmin.

Dhe siç e bën Kur'ani këtë të qartë në ajetin (3:7) vetëm "ata, që në zemrat e tyre kanë anim nga e shtrembëta, ata gjurmojnë atë që nuk është krejt e qartë për të shkaktuar huti, kinse kërkojnë komentin e tyre. Po, pos All-llahut askush nuk e di domethënien e tyre të saktë."

Përktheu nga anglishtja: Mimoza Sinani